Алтын капиталды, байлықты немесе молшылықты өлшеудің ең көне және тиімді өлшемі болып табылады. Алтынмен қатар, сол мақсатта басқа да бағалы металдар пайдаланылды. Ұрпақтан ұрпақ ауысты және алтын жалпыға бірдей эквивалент қызметін атқарды, бір мезгілде төлем құралы және тауар да болды. Белгілі бір кезеңге дейін алтын ақша қазметін атқарды, содан кейін ақшалай баламасы деп саналатын болды. XIX-XX ғғ. әлемдік экономиканың дамуына соның негізінде қалыптасқан «алтын стандарт» жүйесі үлкен әсерін тигізді. Алтынның алдында ұлттық шекаралар айқара ашылды, шамамен ХХ ғ. 70-ші жж. дейін ол әлемдік негізгі валюта жүйесі қызметін атқарды, осыған байланысты қымбат металдармен операциялар қатаң бақыланды. Операциялар негізінен мемлекеттердің монетарлық билік және халықаралық қаржы ұйымдары деңгейінде жүргізілді.
Алайда жүйемен жинақталған қарама-қайшылықтар нәтижесінде сапалық өзгерістер орын алып, валюта бағамдары тиянақталғаннан құбылмалы түріне айналды. Соның салдарынан, алтынның рөлі өзгерді, заңды тұрғыда ол әлемдік валюта айналымынан шықты. Алтынмен мәмілелерді ырықтандыру басталды, жеке тұлғалардың осы металға иелік ету құқықтары кеңейді. Бағалы металдар нарығы түрленді, нарықтың құрылымы да, оған қатысушылардың құрамы да, нарықтағы операциялар ауқымы да өзгерді.
Қазір алтын төлем құралы ретінде жүрмейді, бірақ ол әлі де экономикалық қатынастар жүйесінен кете қойған жоқ. Бүгінгі күні алтынның әлемдік нарығы мемлекеттік реттеулерге аз ұшыраған, ішкі және халықаралық нарықтардың жиынтығы болып табылады. Бұл бағалы металдың өзімен де, сондай-ақ туынды құралдарымен де тәулік бойы және жаһандық сауданы қамтамасыз етеді.
Әлемдік нарықтағы алтынға деген сұраныстың құрылымын шартты түрде үш секторға бөлуге болады – барлық деңгейдегі тезаврация, өнеркәсіптік-тұрмыстық тұтыну, алыпсатарлық мәмілелер. Ұсыныс жаңа өндірілген бағалы металдардан, жеке және мемлекеттік резервтерді сатудан, құрамында алтын бар қайталама қайта өңдеуден және контрабандадан тұрады. Ұсыныстың негізгі көздері жаңа алтынды өндірушілер болып табылады, негізгі сатып алушылар – оны өнеркәсіптік мақсатта пайдаланатындар. Аналар да, мыналар да түрлі факторларға байланысты нарықта тұрақты көрінбейді. Алайда, бағалы металдар нарығындағы күрт көтерілу мен құлдырау туралы кейінірек айтамыз.
Алтын нарығы
Халықаралық алтын нарығы Цюрих, Гонконг, Лондон, Нью-Йорк, Дубай сияқты қалаларда орналасқан. Халықаралық нарықтардың салыстырмалы түрдегі қатысушыларына жоғары талаптар қойылады. Олар, әдетте, беделі мен қаржылық жағдайы жақсы мамандандырылған компаниялар мен ірі банктер болып табылады.
Халықаралық нарықтардағы операциялар ауқымы өте кең. Онда салықтар мен кеден жоқ. Бағалы металдармен ірі операциялар нарықта тәулік бойы жүргізіледі және көтерме сауда болып табылады, бұл алтынға қатысы бар кең таралған клиенттік желімен қамтамасыз етіледі. Операциялар қатаң реттелмейді, ережелерін нарыққа қатысушылардың өздері белгілейді.
Алтынның ішкі нарығы – бұл негізінен жергілікті инвесторларға бағдарланған бір немесе бірнеше елдердің нарықтары. Олар еркін және реттелетін деп бөлінеді. Еркін нарыққа көптеген еуропалық нарықтар жатады, мысалы, Миланда, Парижде, Амстердамда, Майндегі Франкфуртте. Реттелетінге – үшінші әлемнің көптеген елдерінің нарықтары жатады. Ішкі нарықтарда мәмілелер негізінен ұсақ құйма алтынмен және монеталармен жасалады, ал есеп айырысу құралы ретінде жергілікті валюта жүреді.
Қара нарыққа Азия құрлығындағы кейбір елдердің алтын нарықтары жатады. Олардың пайда болуы алтынмен операцияларға мемлекеттік жаппай шектеулермен байланысты. Қара нарық жабық нарықпен параллель жүреді. Жабық нарық – бұл салық режиміне байланысты алтынды енгізу/шығаруға тиым салынған радикалды ұйымдары бар ішкі нарықтың формасы, онда ішкі бағаның әлемдік бағадан асып түсуі себепті, бағалы металдар саудасы тиімсіз болып табылады.
Алтын нарығының қатысушылары
Алтын өндірушілер
Негізінен алғашқы алтын нарығына алтын өндіруші компаниялардан түседі. Олар шағын кәсіпорындар, сондай-ақ ірі корпорациялар болып келеді. Компанияның нарыққа әсері оған жеткізілетін алтынның көлеміне байланысты екені әбден қисынды. Демек, нарықтың басқа қатысушылары елеулі алтын өндірушілердің қызметіне ерекше назар аударатыны белгілі.
Өнеркәсіп
Осы санатқа өнеркәсіптік және зергерлік кәсіпорындарды, сондай-ақ аффинажбен (алтынды тазартумен және жақсартумен) айналысатын компанияларды жатқызуға болады.
Биржалар
Кейбір елдерде ең ірі биржаларда бағалы металдардың, атап айтқанда, алтын саудасымен айналысатын жекелеген секциялар бар.
Инвесторлар
Нарықта қатысып отырған инвесторлардың түрлі мүдделері бар, бұл, өз кезегінде, алтынмен байланысты аспаптарға түрлі формадағы қаржы бөлуге әкеледі. Әдетте, алтын нарығындағы инвесторлар арасында ең танымал аспап айырмаға келісім-шарттар болып табылады(CFD).
Банк секторы
Орталық банктер бағалы металдар нарығында көп қырлы рөл атқарады. Олар алтын нарығының ірі операторлары болып табылады және сонымен бір мезгілде осы алтынды саудалау ережелерін белгілейді. Айта кету керек, резервтік алтынды қарқынды сату олардың басты мақсаты емес, бірақ резервтерді белсенді пайдалануға ұмтылысты көрсетеді. Орталық банктердің нарық конъюнктурасына әсері үлкен, ол әсіресе ХХ ғ.90-шы жж. айқын көріне бастады.
Делдалдар және дилерлер
Алтын нарығының кәсіби делдалдары мен дилерлері мамандандырылған компаниялар және коммерциялық банктер болып табылады. Алтынның барлығы дерлік алдымен солар арқылы өтетіндіктен, олар жетекші рөл атқарады.
Физикалық металл нарығы
Физикалық алтынмен операциялардың ең көп көлемі Лондон мен Цюрихке келеді. Бастапқыда алтын саудасының басым бөлігі Лондонға келген, оған бағалы металдар саудасын сауатты ұйымдастыру қызықтыратын Британ Достастығы елдерінен (ең алдымен, ОАР) металды жеткізу ықпал етті. Лондоннан алтын құрылықтық Еуропаға ауысты, ол жерден Таяу және Қиыр Шығыс елдеріне ауысты.